Allaha hamd, Pygamberimiz Muhammede salat we salam bolsun.

Akyda (عقيدة) sözüniň sözlük manysy:

Akyda sözi arap dilindäki “a-k-d” (ع- ق- د) kökünden emele gelendir. Bu söz köki: bile bolmak, berk edip daňmak, gymyldamaz ýaly birikdirmek, pugtalamak, mäkämlemek ýaly manylaryny aňladýar. Mysal üçin arap dilinde ýüpi dügün edip daňmak sözi hem bu söz kökünden emele gelendir, ýagny ýüpi biri-birine berk edip baglamagy aňladýar.

Adalgadaky (termindäki) manysy:

Bir kişiniň akyda edip kabul eden, ynanja degişli zatlarda kalby bilen baglanan, şeksiz-şübhesiz kabul eden ynanjyny beýan etmek üçin ulanylýar.

Dini manyda akyda bolsa, amallara dälde diňe ygtykada, ynanja degişli hökümlerdir. Mysal üçin: Allahyň barlygyna we Pygamberleri, kitaplary ugradanyna ynanmak ýaly meseleler.

Arapça akyda (عقيدة) sözüň köplügi “Akaid”dyr (عقائدُ).

Gysgaça: Akyda bir kişiniň dogry ýa-da ýalňyş bolsun tapawudy ýok, kalpdan kabul edip we şeksiz-şübhesiz ynanan zatlarydyr.

Yslam akydasy:

Yslam akydasynyň esasy: Allaha, Perişdelere, Kitaplara, Pygamberlere, ahyrýet gününe, kadara, haýryň we şeriň Allahdan gelýändigine ynanmakdyr. Bular imanyň alty rüküni, şertidir.

Gaýba degişli meselelere, diniň esasy hökümlerine, selef-salyhynyň ijma eden hökümlerine şeksiz-şübhesiz iman etmek hem akyda degişlidir.

Hususanam Yslam akydasy diýilende, ähli-sünnet we'l jemagatyň (أهل السنة والجماعة) akydasy göz öňüne tutulýar.

Çünki Ähli-sünnediň ýoly, Allah Tagalaň hak dini Yslamyň özidir. Bu akyda iň haýyrly ynsanlar bolan sahabalaryň, tabygynlaryň we taby-tabygynlaryň¹ akydasydyr.

Yslam akydasynyň ähli-sünnet we'l jemagat tarapyndan kabul edilen başgada atlary bardyr. Ähli-sünnet we'l jemagatyň akyda ylymyny beýan etmek üçin ulanýan adalgalarynyň iň meşhurlary şulardyr: Töwhit, Sünnet, Usulud-din, Fykhy-Ekber, Şerigat we Imandyr.

Dogry Akydanyň ähmiýeti we jemgyýetiň oňa mätäçligi:

Dogry akydanyň her bir kişiniň we jemgyýetiň durmuşynda örän uly ähmiýeti bardyr. Hut şonuň üçin Pygamberimiz Muhammet (sallallahu aleýhi we sellem) Mekkede 13-ýyllap, ynsanlary dogry akyda, Allahy birlemäge we şirkiň ähli görnüşlerini terk etmäge, bidgat we hurafa zatlardan saplanyp, ýeke-täk Allaha ybadat edip, bir Allaha sygynmaga çagyrýardy.

Pygamberimiz (sallallahu aleýhi we sellem) haçanda bir halka dini dagwat etmek üçin dagwatçy ugradanda, oňa ilki bilen ynsanlary Allahy birläp, ýeke-täk Allaha ybadat etmegi we şirki terk etmeklerini öwretmegi, tabşyrardy. Hut şonuň üçin Muaz bin Jebeli (radiallahu anh) Ýemene dagwatçy edip ugradanda, Oňa:

إنك تأتي قومًا من أهل الكتاب فادعُهم إلى شهادة أن لا إله إلا الله وأني رسول الله فإن هم أطاعوا لذلك فأعلمهم أن الله

افْتَرَضَ عليهم خمس صلوات في كل يوم وليلة

(فليكن أول ما تدعوهم إلى أن يوحدوا الله)

“Sen ähli-kitapdan bolan halkyň ýanyna gidýärsiň, olary ilki bilen: Bir Allahdan başga Hak iläh ýokdugyna we Meniň Allahyň Resuludygyma şaýatlyk etmäge çagyr! (Başga bir rowaýtada: Allahy töwhit etmäge, bir Allaha ybadat etmäge çagyr)². Eger olar buny kabul etseler, Allahyň olara günde bäş wagtyna namazy parz edenligini öwret” ³diýip, tabşyryk berýär.

Pygamberimiziň (sallallahu aleýhi we sellem) Muaza (radiallahu anh) ynsanlara yslamyň başga rükünlerinden öň, ilki bilen töwhidi öwretmekligi tabşyrmagy, akydaň ähmiýetini we ynsanlaryň töwhide bolan mätäçligini görkezýän aýdyň delildir. Buny şu aşakdaky görnüşde jemläp bileris:

1-Dogry akyda jemgyýetiň gurluşynyň, dogrylygynyň, bagtlylygynyň we jenaýatlardan saplanmagynyň aslydyr.

2-Dogry akyda bir kişiniň durmuşynyň we pikir-düşünjesiniň dürs we päk bolmagynyň sebäpkäridir.

3-Dogry akydaň üsti bilen janlar we mal-mülk goralar.

4-Dogry akyda amallaryň kabul bolmagynyň sebäpkärdir.

5-Dogry akyda ynsan aklyna we dine ters bolan yrymlardan, bidgat we hurafalardan saplanmagyň sebäpkäridir.

6-Dogry akyda jennete girmegiň we dowzahdan halas bolmagyň ýolydyr.

Ynsan ogly ilki ýaradylanda Töwhit akyadsy bilen ýaradylandyr.

Allah Tagala ynsanlary ilki ýaradanda, olaryň hemmesi töwhit akydaly we hak dindediler. Emma wagtyň geçmegi bilen ynsanlaryň arasynda şirk peýda bolýar. Şirkiň başy bolsa, Nuh Pygamberiň kowmundaky käbir kişileriň ölüp giden öwliýä, salyh kişiler hakynda öte geçip, soňlygy bilen olara ybadat etmeleri sebäpli emele gelýär we göz başyny olardan alyp gaýdýar.

Bu barada Allah Tagala Kuran-Kerimde şeýle diýýär:

كَانَ النَّاسُ أُمَّةً وَاحِدَةً فَبَعَثَ اللّهُ النَّبِيِّينَ مُبَشِّرِينَ وَمُنذِرِينَ

“Ynsanlar bir ymmatdylar. Soňra Allah Tagala olara buşlykjy we ägä edujy edip pygamberler ugratdy....” ⁴

وَمَا كَانَ النَّاسُ إِلاَّ أُمَّةً وَاحِدَةً فَاخْتَلَفُواْ

“Ynsanlar bir ymmatdylar, soňradan bölündiler...” ⁵

Kutsi hadysda⁶ Allah Tagala şeýle diýýär:

إِنِّي خَلَقْتُ عِبَادِي حُنَفَاءَ كُلَّهُمْ ، وَإِنَّهُمْ أَتَتْهُمُ الشَّيَاطِينُ فَاجْتَالَتْهُمْ عَنْ دِينِهِمْ ، وَحَرَّمَتْ عَلَيْهِمْ مَا أَحْلَلْتُ لَهُمْ ، وَأَمَرَتْهُمْ أَنْ يُشْرِكُوا بِي مَا لَمْ أُنْزِلْ بِهِ سُلْطَانًا

“Bendelerimiň ählisini hanif⁷ edip ýaratdym. Soňra şeýtanlar gelip, olary dinlerinden uzaklaşdyrdylar. Olara halal edenimi haram etdiler we maňa şirk goşmaklaryny buýrdylar”.⁸

Abdullah bin Abbas (radiallahu anh) şeýle diýýär: “Adam (aleýhis salam) bilen Nuh pygamberiň arasynda 10-asyr bardyr. Bu 10-asryň içinde ýaşanlaryň hemmesi musulmandylar”.⁹

Allah Tagala Nuh Pygamberiň kowumy barada şeýle diýýär:

وَقَالُوا لَا تَذَرُنَّ آلِهَتَكُمْ وَلَا تَذَرُنَّ وَدًّا وَلَا سُوَاعًا وَلَا يَغُوثَ وَيَعُوقَ وَنَسْرًا

“Olar (Müşrükler) aýtdylar: Ilählaryňyz bolan Weddi, Suway, Ýagusy, Ýauky, we Nesry asla taşlaýmaň! ”¹⁰

Aýatda geçen Wed, Suwa, Ýagus, Ýauk we Nesr bularyň hemmesi Nuh Pygamberiň kowumynyň çokunan butlarynyň adydyr. Haçanda Huh (aleýhis salam) olara gelip bu butlara sygynmaň, bulara ybadat-doga-dileg etmäň! Ýeke-täk Allaha ybadat ediň diýende, Nuh Pygamberiň kowumdaşlary öz dogan garyndaşlaryna: Nuhy diňläp butlaryňyzy taşlaýmaň diýip, aýatda geçen: Ilählaryňyz bolan Weddi, Suway, Ýagusy, Ýauky, we Nesry asla taşlaýmaň!- diýip,berk tabşyryk berýärdiler.

Ähli-sünnet alymlary aýatda ady geçen butlaryň döreýeşi barada şeýle diýýärler: “Wedd, Suwa, Ýagus, Ýauk we Nasr Nuh pygamberden öň ýaşap geçen weli, salyh kişilerdi. Olar wepat edende olaryň yzyna eýeren kişiler bardy. Wagtyň geçmegi bilen şeýtan bu ynsanlaryň ýanyna gelip: Ol wepat eden welileriň surtyny çekip asyň, şeýtseňiz olary ýatlap, hasam ybadat etmäge bolan höwesiňiz artar diýip, waswasa berdi. Halk hem şeýtanyň waswasasyny berjäý etdiler. Olardan soňra gelen nesile bolsa, şeýtan: Siziň ata-babalaryňyz şu welilere sygynyp, ybadat ederdiler diýip, waswasa berdi. Olar hem muňa aldanyp, ol welilere sygynyp, olara doga-dileg edip, ybadat edip başladylar.”¹¹

Şeýtanyň hilesine üns beriň ilki welileri ýatlap durar ýaly olaryň suratyny çekiň diýýär! Soňra olaryň heýkelini ýasaň diýýär! Soňradan gelen nesile bolsa, ata-babalaryňyz bulara sygynyp, doga-dileg, ybadat ederdiler, sizem olara ybadat ediň diýýär.

Dogry ynançdan, akydadan azmagyň sebäpleri:

1-Dogry akydany bilmezlik we akydany öwrenmek üçin yhlas etmezlik.

2-Ýalňyş we Yslama ters bolan ata-babadan galan yrymdyr, ynançlara eýermek.

3-Öwliýa we alym kişileri söýmekden öte geçmek we olary hakyky derejelerinden ulaltmak we Allah Tagalaň käbir wasplaryny olara ýöňkemek.

Mysal üçin jemgyýetimiziň içinde-de pylan öwliýa nirde bolsaňam bizi görýärmiş, ýetiş diýseň ýetişýärmiş diýip, diňe Allah mahsus bolan wasplary mahluga ýöňkeýärler. Çünki bendesini ähli ýerde görüp we eşdip duran diňe Allah Tagaladyr.

4-Jemgyýetiň, maşgalaň we ene-atalaryň içinde terbiýeçiligiň peselmegi we dini ylyma ähmiýet bermezligi.